O'noodor sonind o'gson yariltslaga, 2004

МУИС-ийн Монгол судлалын сургуулийн багш Жанцангийн Бат-Ирээдvйтэй уулзлаа. Тэрбээр саяхан ОХУ-д хэл бичгийн шинжлэх ухааны докторын зэрэг хамгаалжээ.

-Сvvлийн vеийн сонин сайхан юу байна, алба ажил сайн уу?
-Би МУИС-ийн бvтээгдэхvvн. 1986 оноос эхлэн их сургуульдаа эрдэм шинжилгээний ажилтан, багш, 1998 оноос 2003 оны эхэн хvртэл МУИС-ийн Монгол судлалын сургуулийн захирал байв. Тvvний дараа ХБНГУ-ын Лайпцигийн их сургуулийн Тєв Ази судлалын институтэд Германы ДААД-ын урилгаар зочин профессороор ажилласан. Тавдугаар сараас Их сургуульдаа vргэлжлvvлэн багшилж байна.

-Ном бvтээл арвин уу? Таныг гадаадын олон оронд ном хэвлvvлсэн гэж дуулсан?
-Надад 1991-1995 онд Англи, Монголын Засгийн Газар хоорондын соёлын хэлэлцээрийн дагуу Английн Лондоны их сургуульд багшаар ажиллах сайхан завшаан тохиолдсон юм. Би тэр vед залуу багш байсан, харин УИХ-ын дарга асан С.Тємєр-Очир багш намайг дэвшvvлэн дэмжсэнд би маш их баярлаж явдгаа энэ далимд хэлж болохсон болов уу.

Энэ хугацаанд мєн Кэмбриж, Лийдсийн их сургуульд багшилж байлаа. Англид байхдаа номын сан, номын дэлгvvр хоёрт цагийг бардаг байсан. Номын дэлгvvрээс Монголын тухай ном олох гэхээр бараг байдаггvй байв. Гадаадын бараг бvх хэлний цуврал байдаг хэсэгт монгол хэлний номтой болох юмсан гэсэн бодлын vvднээс ном хэвлэдэг бараг бvх компанид захиа бичиж vзсэн. Бvгдээрээ л «Судалж vзлээ, зах зээл нь маш бага юм байна, уучлаарай, хэрэг болохоор хэлнэ ээ» гэсэн хариу ирvvлнэ. Ер нь монгол судлалын номыг 10000 хувиас дээш хэвлэдэггvй юм гэж Онон Єргєнгєє гуай надад хэлж байсан нь vнэн юм билээ.

Азаар Австралийн «Лонели Планет» гэдэг хэвлэлийн газар захиалгаа ирvvлж, гэрээ хийх санал тавьсан. Ингээд єєрийн англи анд, номын хамтран зvтгэгч, монгол судлаач Алан Сандерс гуайтай хамтран жуулчдад зориулсан анхны монгол хэлний ном бичиж хэвлvvлсэн юм. Одоо Монголд ирж байгаа бvх жуулчны халаасанд энэ ном бий. Нєгєє нэг ном нь Англи, Америкийн хамтарсан «Раатлэж» хэмээх алдартай компанид хэвлvvлсэн «Монгол хэлний яриа» хэмээх сурах бичиг. Yvнийг гадаадын ихэнх монгол судлалын тєвvvдэд хэрэглэж байгаа. Мєн дэлхийн хєгжилтэй гэх орнуудын гайгvй номын дэлгvvрт бvгдэд нь бидний ном бий. Одоо монгол хvн Англи, АНУ, Япон, Австрали, Канад, Шинэ Зеланд, Герман, Франц зэрэг томоохон орны ямар ч номын дэлгvvрт монгол хэлнийхээ номыг олж vзэж чадна.

-Москвад хэлбичгийн ухааны докторын зэрэг хамгаалсан гэсэн, баяр хvргэе.
-2003 онд эрдмийн ажлаа хийх гэж захирлын албаа єєрийнхєє саналаар єгсєн. 2004 оны шувтаргаар ОХУ-д байдаг Бельгийн «Дэлхийн мэдээлэл дамжуулах их сургууль»-д хэлбичгийн ухааны докторын зэрэг хамгааллаа. Сэдэв нь миний дэд докторын ажлын vргэлжлэл байсан. Уг сэдвийг анх Их сургуульд багш болоод их эрдэмтэн Чой.Лувсанжав багшаасаа амлаж байсандаа би их бэлгэшээдэг. Энэ бол монгол хэлний арвин баялаг vгийн сангийн нэгээхэн хэсэг болох ойролцоо утгын тухай судалгаа юм. Миний ажлын гол утга учир нь монгол хэлэнд ойролцоо утгын бvхэл бvтэн тогтолцоо байдаг гэдгийг хэлний жишээ баримтаар батлахад байсан. Энэ ажлыг онолын болон практикийн чухал ач холбогдолтой сэдэв байна гэж Оросын монгол судлаачид, хэл шинжээчид vнэлсэн.

-Сvvлийн vед хийж байгаа томоохон эрдэм шинжилгээний ажил юу байна?
-Сvvлийн хэдэн жил гадаадын хvнд монгол хэл заах аргаар нэлээд ажиллаж байгаа. Гадаад хvнд монгол хэл заах арга бол англи хэлийг гадаад хvнд заахтай адил єєрийн гэсэн онцлогтой, хэл шинжлэл, заах аргын тусгай ухаан юм. Yvнийг шинжлэх ухааны vvднээс хєгжvvлж, шинэчлэх хэрэгтэй байна. Миний мєрєєдєл бол нэг сайхан «Монгол хэлний тайлбар толь» хийх явдал. Yvнийгээ гvйцэлдvvлэхийн тулд хичээж байна. Одоо бараг 70 хувьдаа орчихсон болов уу. Тєр засаг, ухаант ард, єглєгийн эздийг ойлгож, тусалж дэмжинэ гэдэгт итгэж байгаа. Дэлхий дээр эх хэлнийхээ толь бичиггvй хvмvvс бол монголчууд л байна. Я.Цэвэл авгайн толь олдохоо ч болилоо, хэрэгцээ шаардлага ч єєр болж байна. Мєн судалгааныхаа чиглэлтэй амин холбоотой «Монгол хэлний ойролцоо vгийн дэлгэрэнгvй толь»-ийг хэвлэхэд бэлэн болгосон.

-Монгол судлаач хvнтэй ярихад монгол судлалын тухай ярихгvй байж болохгvй байх?
-Монголын судлалыг дотоод дахь, гадаад дахь хэмээн хоёр хэсэгт хувааж болно. Манай Монголын монгол судлал хvчтэй байгаа. Монгол судлалын тєв ч Монголдоо л байгаа, тийм ч байх ёстой. МУИС, ШУА, МУБИС зэрэг сургалт, эрдэм шинжилгээний газрууд судалгааны гол тєв болж байна. Харин vvнийг ойлгодог, хєхиvлэн дэмждэг улс тийм олон биш нь маш харамсалтай. Сvvлийн жилvvдэд Ерєнхийлєгч маань харин олон зvйлийг санаачлан хийж, тvлхэж урагшлуулж байна. Тухайлбал жил бvр гадаадын нэг монгол судлаачийг шалгаруулж, Ерєнхийлєгчийн нэрэмжит шагнал хvртээн, Олон улсын Монгол судлалын холбооноос Дэлхийн монгол судлаачдын их чуулганыг хуралдуулж, Монгол судлалын Yндэсний холбооноос зуны сургалт зохион байгуулж, зардал зайсанг нь хариуцаж байгаа.

МУИС гадаадын Монгол судлалын тєвvvдэд Монголд хэвлэгдсэн шинэ ном бvтээлийг єєрийн боломжийн хэрээр хvргэх, хандивлах ажлыг санаачлан эхлvvлсэн зэрэг сайхан санал санаачилгууд олон бий. Гадаадад байгаа монгол судлаачдыг хєхиvлэн дэмжих явдал маш чухал. Ингэхгvй бол монгол судлал цэцэглэн дэлгэрч байсан олон оронд гал нь бєхєх нь байна шvv гэдгийг сануулмаар байна. Yvнийг улсын бодлогод хавчуулууштай.

-Дээд боловсролын талаар ямар бодолтой байна?
-Их сургуулиуд тооны хойноос хєєцєлдсєєр эцэстээ оюутандаа дарагдаад хєдєлж чадахаа бараг байчихлаа. Тоо гэдэг нь мєнгє. Харамсалтай нь сургалтын тєлбєр хямд, зарлага их тул хэчнээн оюутан аваад ч ашиггvй. Даацаас хэт хэтрvvлж байж жаахан юм олно гэсэн vг. Єєрєєр хэлбэл єєрийнхєє хvчин чадлаас хэд дахин давсан оюутан элсvvлж байгаа нь бизнес ухаантай юм. Миний бодлоор жишээлбэл МУИС-ийг vндэсний анхны их сургууль, vндэс суурь, боловсон хvчин сайтай гэдэг утгаар нь сонгодог маягтай том сургууль болгох ёстой. Ийм олон сургууль байх утга учир алга. Одоо нэгтгэх хэрэгтэй гэдэгт санал нэгддэг.

Ер нь Монголд хэдхэн хvчтэй их сургууль байхад л болох юм. Иргэний буюу хvмvvнлигийн, анагаах ухааны болон техник технологийн, цэргийн буюу тусгай зориулалтын гэх мэт. Одоо бол зуун ямаанд жаран ухна гэдгийн vлгэр болоод байна. Материаллаг эд бvтээдэг хvмvvсийг ихээр бэлтгэх хэрэгтэй шvv дээ.
Манайх сvvлийн хэдэн жил боловсролыг ямар ч бодлогогvйгээр эрхэлж байгаад хэргийн гол оршиж байгаа юм. Боловсролын байгууллагыг боловсроогvй хvмvvс удирдах нь сэтгэлгээний хоцрогдлыг бєєцийлдєг хамгийн тэнэг хэрэг юм даа. Байсан бvхнээ vгvй хийж аваад одоо эргээд байгуулах гэж баларч байна.

-Сэтгэлгээний хоцрогдлыг бєєцийлдэг гэснээс монгол хvний сэтгэлгээний єєрчлєлтийн талаар та юу хэлэхсэн бол?
-Монгол хvний сэтгэлгээ єєрчлєгдєж байгаа. Гэхдээ маш бага. Цєєхєн хvн амтай улс хурдан єєрчлєгдєх бvрэн боломжтой юм шиг байгаа юм. Харин олон хvнтэй газар бол єєр. Yvнийг Германы их сургуульд багшлахдаа харсан. Би хуучнаар бол зvvн Германд амьдарсан юм л даа. Тэнд байх хугацаанд надад хоёр тєвєгтэй зvйл тохиолдсон. Нэг нь манай эхнэр гэнэт євдєєд цєсний хагалгаа хийлгэсэн, нєгєє нь манай гэрт, миний ажлын єрєєнд тус бvр нэг удаа хулгайч орсон юм. Би энэ хоёр асуудлыг шийдvvлэх гэж эмнэлэг, цагдаа хоёроор гvйж, асуудалд хэрхэн хандахыг нь харахад, тэнд баруун Германы эмнэлгийн болоод цагдаагийн хувцас ємссєн зvvний толгойтой нєхєр сууж байгаа нь илт байсан. Эндээс би хvний оюун ухаан сэтгэлгээ тухайн хvнтэйгээ дуусах ёстой юм байна гэдгийг ойлгосон. Ингэхээр бидний vе дууссаны дараа бидний сэтгэлгээ дуусна гэдэг Баабарын vг яг vнэн. Монгол хvн гэхдээ юмыг тусгаж авахдаа их сэргэлэн, ухаалаг. Хэрэв зєв авбал шvv.

Нэг зvйлийг зориуд хэлэхэд бvгдээрээ адилхан байх гэдэг монгол хvний нvvдлийн сэтгэлгээ хаа сайгvй байна. Тэр баян бол би баян байх ёстой, тэр жийптэй бол би бас гэж барьцах, тєв зам дээр чихэж байж машины урд нь гарах, хvний гайгvй бизнесийг хуулаад, хулгайлаад vзэж алдах, єєрєєсєє дээр гарах вий гэж vхтэлээ айх, уурлах, чичрэх, муу явбал баярлах, таашаал авч, сэтгэл хангалуун сайхан байх бvгд энд багтана.

-Таныг саяхан Британийн номын санд уригдлаа гэж сонссон…?
-1990-ээд оны эхээр Лондонд багшилж байхаас Британийн музейнхэнтэй холбоотой байж, тэнд байгаа монгол ном, судрыг vзэж байлаа. Тэнд монгол, манж, тєвд олон ном байснаас гадна каталог хийгээгvй монгол ном фондод нь зєндєє. Тэдний урилгын дагуу монгол номын каталог хийх тєсєл боловсруулах ажлаар долоо хоног ил, далд номын фондод нь ажиллаад ирлээ. Британийн номын сан бол АНУ-ын Конгрессийн номын сан, Оросын Улсын нийтийн номын сан, Австралийн vндэсний номын сан, Бээжин дэх Хятадын vндэсний номын сан, Каир дахь Египетийн Yндэсний номын сантай эн зэрэгцэх их номтой, хvн тєрєлхтний оюуны охь бvхнийг цуглуулсан их ордон гэдгийг манай соёлт хvмvvс бvгд мэдэж байгаа. Оросын Улсын нийтийн номын сан 28 сая, манай Yндэсний номын сан дєрвєн сая номтой гэсэн. Сонирхуулж нэг хоёр баримт хэлэхэд Британийн номын сан 150 сая ном, найман сая шуудангийн маркийн цуглуулгатай, жилд гурван сая шинэ ном авдаг, єдєрт таван ном юм уу материал vзэхэд 80 мянган жил болох материалтай юм билээ.
Энд монгол гар бичмэл, эх бичгvvд жинхэнэ эхээрээ хадгалагдаж байгааг нvдээрээ vзэж, гараараа барилаа. Цаашид эдгээр ном, материалыг нийтийн хvртээл болгох талаар тус номын сан, Кэмбрижийн их сургуультай ярьж тєлєвлєсєн зvйл байгаа.

-Тэнд ер нь хэчнээн улсын юм байдаг бол?
-Ухаантай улс чинь хэрэгтэй юмыг хэдийд, яаж авахаа мэдэж байна, цаг нь болохоор яаж vнэд оруулахаа ч бас мэдээж мэднэ. Гагц манайх ч биш дэлхийн хvн тєрєлхтний оюунаараа бvтээсэн нарийн нандин бvхэн энд байгаа гэж би тvрvvн хэлсэн.
-Сонирхолтой яриа єрнvvлсэн танд баярлалаа. Эрдэм судлалын ажилд тань амжилт хvсье.

Монгол хэлний хоршоо үг

Хоршоо үг хэмээх ойлголт бол холбоо үг, нийлмэл үг, хэлц үг шиг өөрийн гэсэн бие даасан гарал үүсэл, зүй тогтол, онцлогтой монгол хэлний үгийн сангийн бүрэлдэхүүнд маш том орон зай эзлэх хамгийн их багтаамжтай судлагдахуун юм. Монгол хэлний хоршоо үг гэж юу болох, ямар онцлогтой болох, хэрхэн ангилах, хэрхэн хэрэглэх талаар үе үеийн эрдэмтэн, судлаачид сонирхон судласаар ирсэн. Харин нэг зохиолын тэр дундаа эртний уран зохиолын хэрэглэгдэхүүнээс хоршоо үгийг эрж хайсан цуглуулсан, судалгаа хийсэн нь тийм олонгүй. 1990 онд профессор М.Базаррагчаа “Монгол хэлний хоршоо үгийг хэрэглэх тухайд” хэмээх бүтээл туурвиж монгол хэлний хоршоо үгийг хэрэглэх талаар болон Б.Ринчений “Сандо амбан”, Лувсанданзаны “Алтан товч” зохиолын хоршоо үгийг түүж, ангилан задлаж, тодорхойлсон байдаг. Үүнээс өөр эх зохиолын хоршоо үгийн дагнасан судалгаа, хэлний хэрэглэгдэхүүн гараагүй байх.

Харин судлаач, доктор Д.Баасанбат өөрийн олон жилийн судалгааны ажлын үр дүн болсон “Хөх судар” романы хоршоо үгийн судалгааны нэг сэдэвт зохиолоо та бүхний гар дээр тавьж байна. Энэ ажилд тэрбээр Монгол хэлний хоршоо үгийг судлагааг дэлгэрэнгүй авч үзсэний зэрэгцээ, уг романы хоршоо үгийн давтамжийг хоршоо үг тус бүрээр тодорхойлон тооцоолж, уг зохиолд хэрхэн хэрэглэсэнийг жишээгээр батлан үзүүлжээ.

Нэг зохиолын хоршоо үг тэр дундаа монголын эртний уран зохиолын нэртэй томоохон бүтээлийг ийнхүү нарийвчлан тооцоолж судалгаа хийсэн нь монгол хэлний хоршоо үгийг судлагч нар, оюутан, магистрант, докторант нарын сурах, судлах үйлст ихээхэн хэрэгтэй гарын авлага бэлэн хэрэглэгдэхүүн болж байгаа юм.

Энэ зохиолд нийт 7000 шахам хоршоо үгийг баримттай авч цагаан толгойн дэсээр жагсаасан бөгөөд үг тус бүрийг чухам аль дэвтэрт, хэддүгээр талд хэрхэн бичсэнийг нягтлан тодорхойлсон нь эрдэм номын хүний няхуур нямбай, тэвчээртэй чанарыг илтгэсэн нүсэр ажил болсоныг дурдалтай. Хоршоо үг бол хэлний тэгш хэм, сондгойруулахгүй байх зарчим, яруу сайхан найруулан бичихэд тустай хамгийн баялаг материал болдог бөгөөд монгол хэлний арвин баян, яруу тансаг болохыг илтгэх энэхүү эх бичгийн хоршоо үгийн судалгаа нь эх хэлээ сурч судлах, найруулан бичих хэнд боловч хамгийн ойрын гарын авлага, хэрэглэгдэхүүн чухам хамгийн сайхан бодит жишээ болох нь дамжиггүй.

Энэхүү номыг “Mon-Education Press” хэвлэлийн газраас гаргаж байгаа “Эх хэл – эрдэнэсийн сан” цувралын хоёрдугаарх болгон хэвлүүлэв.

Хэлшинжлэлийн Ухааны Доктор (Dr.Sc.)

________________________

Жанцангийн БАТ-ИРЭЭДҮЙ

“МОНГОЛЫН НУУЦ ТОВЧОО” АНГЛИ ХЭЛЭЭР

Ìîíãîëûí ò¿¿õ, ñî¸ë, óòãà çîõèîë, õýëøèíæëýëèéí ¿íýò äóðñãàë “Ìîíãîëûí íóóö òîâ÷îî” õýìýýõ Ìîíãîëûí áè÷ìýë ò¿¿õýí ñóðâàëæèéí óóãàí äýýæ áè÷èã, ýðòíèé ìîíãîë óðàí çîõèîëûí ãàéõàìøèãò äóðñãàë ýíýõ¿¿ ºâ òýãø òóóðâèëûã äàÿàð îëíîîðîî ìºíõ ýðõýìëýæ, äýýäëýí áàõàðõàõ çîðèëãîîð áóóëãàñàí Ìîíãîë Óëñûí Åðºíõèéëºã÷èéí çàðëèãò “Ìîíãîëûí èõ õààäûí óãñàà ãàðâàë, ìîíãîë÷óóäûí àõóé àìüäðàë, ¿íäýñíèé ò¿¿õ, õýëáè÷èã, óòãà ñî¸ë, àðäûí àìàí çîõèîë, Ẻ ìºðãºë, çàí çàíøëûí èõ íýâòýðõèé òîëü, ìîíãîë õýëíèé ¿ãèéí óðëàãèéí ñîíãîäîã á¿òýýë, í¿¿äýë÷íèé ñî¸ëûí ¿ë äàâòàãäàõ õîñã¿é øèíæ ÷àíàðààðàà èæèëã¿é òîâîéæ, ¿åèéí ¿åä ãàéõàãäñààð ýðèí çóóíûã ýçýëñýí èõ òóóëüñ, “òàë íóòãèéí àíõèëàì ¿íýð íýâò øèíãýñýí ò¿¿õ, îí öàãèéí äàðààëëûí áè÷èã ìºí” õýìýýí çààæýý.

Ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé îþóíû á¿òýýëèéí îõè ìàíëàé áîëñîí ýíýõ¿¿ ñóóò á¿òýýëèéí ìîíãîë áè÷ãèéí àíõíû ýõ îäîî áîëòîë îëäîîã¿é áîëîâ÷ ýä¿ãýýãýýñ çóóí òàâü ãàðóé æèëèéí òýðòýý õÿòàä õàíç ¿ñãýýð ãàëèãëàí áóóëãàñàí ýõ îëäñîí òýð ¿åýñ, “Ìîíãîëûí íóóö òîâ÷îî”-íû ñóäëàë ýõýëæýý. ªíãºðñºí çóóíû ýõýýð Öýíä ã¿í óã çîõèîëûã õÿòàä õàíç ¿ñãýýñ ìîíãîë áè÷ãýýð áóóëãàñàí áºãººä, àêàäåìè÷ Ö.Äàìäèíñ¿ðýí îð÷èí öàãèéí ìîíãîë õýëýýð ÿðóó ñàéõàí õºðâ¿¿ëýí áóóëãàñàí íü íèéò ìîíãîë÷óóäûí õ¿ðòýýë áîëñîí áèëýý.

Åð íü Ìîíãîëûí íóóö òîâ÷îîã äýëõèéí îëîí îðíû ýðäýìòýä ººð ººðèéí õýëýýð îð÷óóëàí îëîí ñàÿ óíøèã÷äàä õ¿ðãýñýí áºãººä îäîîãèéí áàéäëààð ºðíº, äîðíû õîðü ãàðóé õýëýýð çóó ãàðóé óäàà õýâëýãäñýíèé äîòîð àíãëè õýëýýð õýä õýäýí îð÷óóëãà ãàðñàí áàéíà. Òóõàéëáàë, Ýíýòõýãò Âåé Êóé Ñóí (Wei Kwei Sun) /1950, 1957/, Àíãëèä À.Âåëëåé (A.Walley) /1963/, Îíîí ªðãºí㺺 (Urgungu Onon) /1990, 1993, 2001/ íàð, Àìåðèêò Êóî-Éè-Ïàî (Kuo-yi-Pao) /1965/, Ô.Â. Êëèâåç (F.W.Cleaves) /1982/, Ï. Êààí (P.Khan) /1971/ íàð, Àâñòðàëèä Èãîð Äå Ðàõåâèëö (Igor de Rachewiltz) /2006/ íàðûí îð÷óóëãóóä òóñ òóñ ãàðñàí áàéíà. Äýýð äóðäñàí îð÷óóëãóóäûí îëîíõèéã íýðò ìîíãîë÷ ýðäýìòýä, ýñâýë ìîíãîë ãàðàëòýé ñóäëàà÷èä õèéñýí áèëýý.

Èõ Ìîíãîë Óëñ áàéãóóëàãäñàíû 800 æèëèéí îéí æèëä Ìîíãîë Óëñûí Èõ ñóðãóóëèéí ýðäýìòýí áàãø íàðûí ñàíàà÷èëãààð ìàíàé àõìàä îð÷óóëàã÷ Í.Äîðæãîòîâ, íýðò äèïëîìàò÷, òóðøëàãàòàé îð÷óóëàã÷ Ç.Ýðýíäîî íàð “Ìîíãîëûí íóóö òîâ÷îî” çîõèîëûã àíãëè õýëýýð îð÷óóëàí ãàðãàñàí áºãººä ñàÿõàí óóë îð÷óóëãûí õî¸ð äàõü õýâëýë óíøèã÷äûí ãàðò î÷îîä áàéíà.

Ìîíãîë Óëñûí Èõ Ñóðãóóëèéí ýðäýìòýí áàãø íàð ýíýõ¿¿ îð÷óóëãûã õèéõ òàëààð ñàéõàí ñàíàà÷ëàãà ãàðãàæ, ìîíãîë òóóðãàòíû àëäàðò ò¿¿õýí òóóëüñèéã àíãëè õýëòýí îëîí îðíû óíøèã÷äàä õ¿ðãýõ áîëîìæ îëãîñîí íü íýí ñàéøààëòàé õýðýã áîëæýý. Ýíýõ¿¿ îð÷óóëãà íü ìîíãîë õýë ñî¸ë, ¸ñ çàíøëàà ñàéí ìýääýã ìîíãîë õ¿í “Ìîíãîëûí íóóö òîâ÷îî ñóäëàà÷ ýðäýìòäèéí îðîëöîîòîéãîîð õèéãäñýí ó÷èð ºìíº ãàðñàí áóñàä îð÷óóëãóóäààñ èë¿¿ îíîâ÷òîé, ñàéí áîëñîí ãýæ ¿çýõ ¿íäýñòýé áàéíà.

Îð÷óóëàã÷èä “Ìîíãîëûí íóóö òîâ÷îî”-íû ìîíãîë îð÷óóëãóóä áîëîí óðüä ºìíº ãàðñàí àíãëè îð÷óóëãóóäûí ¿ã, ¿ã ¿ã¿¿ëáýð á¿ðèéã õàðüöóóëàí íÿãòàëæ ¿çýýä, õàðü õýëíèé ñýòãýõ¿éãýýð áóóëãàñàí ¿ã õýëëýã¿¿äèéã íü ìîíãîë àõóé àìüäðàë, ìîíãîë õ¿íèé ñýòãýõ¿éí îíöëîãò òîõèðóóëàí îð÷óóëæýý.

Îð÷óóëàã÷ Í.Äîðæãîòîâ, Ç.Ýðýíäîî íàð óã çîõèîëûã îð÷óóëñàí òóðøëàãûíõàà òàëààð “Ìîíãîëûí íóóö òîâ÷îî çîõèîëûí ãàäààä îð÷óóëãà” õýìýýõ ýðäýì øèíæèëãýýíèé õóðàëä ñîíèðõîëòîé èëòãýë õýëýëö¿¿ëñýí áèëýý. Îð÷óóëàã÷ Ç.Ýðýíäîî ººðèéí èëòãýëäýý, “Ìîíãîëûí íóóö òîâ÷îî” çîõèîëûã ìîíãîë õ¿í, ìîíãîë ýõýýñ íü àíãëè õýëýíä àíõ óäàà îð÷óóëàõ õîâîðõîí çàâøààí òîõèîñîí þì. Ýíý áîë îíöãîé õàðèóöëàãàòàé, ºíäºð íýð òºðòýé ¿¿ðýã ãýäãèéã ã¿íýý óõààð÷ ºìíºõ îð÷óóëãàòàé õàðüöóóëàõàä æèíõýíý ìîíãîë ýõäýý íýí îéðõîí, ìîíãîë ¿ãèéí óòãà ñàíààã àëü áîëîõ çºâ îíîîæ èëýðõèéëñýí îð÷óóëãà õèéõ ãýæ áèä ÷àðìàéñàí” ãýæýý.

Ýíýõ¿¿ àíãëè îð÷óóëãûã íèéòýä íü àâ÷ ¿çâýë ººð íýã îëçóóðõóóøòàé òàë áîë ÌÍÒ-íä ãàðàõ îëîí çóóí îâîã àéìàã, õ¿íèé íýð, ãàçàð óñíû íýð òýðã¿¿òíèé áè÷ëýãèéã íýã ìºðººð æèíõýíý ìîíãîë õýëøèíæëýëèéí ¿¿äíýýýñ æèãäëýí òîãòîîæ ºãñºí íü ýðäýì øèíæèëãýýíèé ÷óõàë à÷ õîëáîãäîëòîé þì. Òóõàéëáàë õ¿íèé áîëîí ãàçàð óñíû íýðèéã õýâëýë á¿õýíä ººð ººðººð îðóóëñàí áàéäàã áºãººä ÿëàíãóÿà ãàäààäûí îð÷óóëàã÷ íàð áîë òóõàéí íýðèéí ãàðàë ¿¿ñýë, ýðòíèé áè÷ëýãèéí õýëáýð çýðãèéã ìýäýõã¿éãýýñ áîëæ ñàíààí çîðãîîð ÿíç á¿ðýýð áè÷ñýí áàéõ íü îëîíòîî áàéäàã. Õàðèí ýíý íîìä ýíý àíäóó òàøààã çàëðóóëàí öýãöëýæ ºãñºí áºãººä ýíý áîë òóñ íîìûí àëáàí ¸ñíû õÿíàí òîõèîëäóóëàã÷ààð àæèëëàñàí àêàäåìè÷ Ä.Òºìºðòîãîîãèéí äóíäàä ¿åèéí ìîíãîë õýëíèé íàðèéâ÷èëñàí ñóäàëãààòàé íÿãò õîëáîîòîé áàéíà.

“The Secret History of the Mongols” íîìûí àíãëè îð÷óóëãûí õî¸ðäóãààð õýâëýëèéí ýõèéã åðºíõèé óð õèéö, ºíãº, öààñíû õóâüä õóó÷íû íîì ñóäàðûí ä¿ð áàéäëûã ñàíàãäóóëàì áàéäëààð óðëàñàí íü óíøèã÷äûí àíõààðëûã òàòàõ ñîíèí ñîäîí áîëæýý.

Èéíõ¿¿ Ìîíãîëûí íóóö òîâ÷îîíû ñîíãîìîë ýõèéã àíõ óäàà ìîíãîë õ¿ì¿¿ñ áèå äààí îð÷óóëñàí òîìîîõîí òóðøëàãà áîëñîí áºãººä öààøèä ýíýõ¿¿ õýâëýëä ãàðñàí àëäàà ýíä¿¿ðëèéã äîð á¿ð íü íÿãòëàí çºâòãºæ äàõèí äàõèí õýâë¿¿ëæ îëíû õ¿ðòýýë áîëãîæ ãýìýýíý Ìîíãîëûí ýðòíèé óðàí çîõèîëûí íî¸í îðãèë áîëñîí Ìîíãîëûí íóóö òîâ÷îîã äýëõèéí àíãëè õýëòýí õ¿ì¿¿ñò òàíèóëàõàä ¿íýëæ áàðøã¿é ¿¿ðýã ã¿éöýòãýõ ó÷èðòàé áóÿíòàé ñàéõàí ¿éëñ áîëíî.

ÌÓÈÑ-èéí áàãø, õýëøèíæëýëèéí óõààíû äîêòîð

Æàíöàíãèéí Áàò-Èðýýä¿é

ИЖИЙ МИНЬ, ИЖИЙ МИНЬ

Хаврын өдрийн уртад

Харж л тоссон ижий минь дээ

Хайр хайрын дээдээрээ

Хайлж уярсан ээжий минь дээ, ижий минь ээ

Зуны халуун наранаас

Зулайг минь халхалсан ижий минь дээ

Замтай жимтай хорвоод

Зааж л залбирсан ээжий минь дээ, ижий минь ээ

Намрын сэрүүн борооноос

Намайг нөмөрлөсөн ижий минь дээ

Нартын буурал орчлонд

Намбайж насалсан ээжий минь ээ, ижий минь ээ,

Өвлийн хүйтэн жавраас

Өнгөрүүлж тойруулсан ижий минь дээ

Өрөвдөж энэрэх ухаанаар

Үрсээ өсгөсөн ээжий минь дээ, ижий минь ээ,

ижий минь ээ

Үгийг Ж.Бат-Ирээдүй

Хөгжмийг МУГЗ Д.Баттөмөр

БРИТАНИ ДАХЬ МОНГОЛ НОМ

Монголчууд хэдийбээр нүүдэлчин удмын улс боловч дэлхийд гайхагдсан ном, судар олныг бүтээж, баринтагласан сайхан уламжлалтай, ном соёлын эрхэм өв соёлтой ард түмэн.

Ер нь дэлхий даяарт хамгийн их тарсан зүйлийн нэг нь монгол ном яах аргагүй мөн. Учир нь дэлхийн томоохон номын сангуудад хадгалагдаж байгаа номын каталоги сэлтээс ийн хэлэх бүрэн үндэстэй. Одоо Германы Дрезден, Лайпциг, Тюбэнгэн, Марбург, Берлин, Штутгарт, Японы Токио, Осака, Хятадын Бээжин, АНУ-ын Вашингтон Ди Си, Сийтл, Чикаго, Беркэли, Индианы Их Сургууль, Шведийн Осло, Бельгийн Брюселл, Денмаркийн Копенгагн, Унгарын ШУА, Ирландын Честер Бюти, Чехийн Прага, Оросын Санкт Петербург, Английн Британий болон Лондоны Их Сургуулийн номын санд хэдэн зуун ховор нандин ном судар, гар бичмэл хадгалагдаж байна.

Ер нь хаа газар суугаа Монгол хүмүүс тухайн орныхоо монгол судлал, монголын соёлын өв, ерөөсөө монгол гэсэн бүхнийг сонирхож үзүүштэй. Англи оронд суугаа Та бүхэнд сонирхуулах үүднээс монгол ном хадгалагдан буй хоёр газрыг товч төдий боловч танилцуулсу.

Британы номын сан бол 1753 онд Британий музейн нэг салбар болон анх байгуулагдсан бөгөөд дэлхийн 10-аас дээш сая номтой 8 номын сангийн аман хүзүүнд бичигддэг аж. Энд дэлхийн гол гол хэлээрх 18 сая ном, 8 сая шуудангийн марк, дугтуй, манай эриний өмнөх 300 жилээс өнөөдрийг хүртэлх английн бүх сонины 58 сая микрофиш, 7 сая гар бичмэл, 3,5 сая дуу бичлэг, 59 сая патент, 4,5 сая газрын зураг, 260 мянган төрлийн сэтгүүл хадгалагдаж байна. Мөн дэлхийн анхны газрын зураг, магна карта, Леонарда Винчийн тэмдэглэлийн дэвтэр, Моцарт, Бетхованы оригинал нотын гар бичмэл, Таймс сонины 1788 оны 3 сарын 18 нд гарсан анхны дугаар, Бийтлзийн гар бичмэлүүд, Нелсон Манделагийн дуу хоолойн бичлэг эхээрээ байна.

Энэ номын санд Англид байгаа Монголын хамгийн олон эртний ном судар гар бичмэл хадгалагдаж байгаа юм. Энд “Очир дарь Мэргэн Даяанч Ламын Гэгээний зарлиг”, “Үнэн үгт эрдэнэ хувилгаан бумбын аригун цагаан лусын их хөлгөн судар”, “Манзширийн аман эш”, “Рашааны зүрхэний найман гишүүт нууц увдисын эрдэмийн үндсэний эмнэлгийн арга”, “Хутагт их нигүүлсэгч цагаан лянхуа нэрт хөлгөн судар”, “Ямандаг Макагала эрлэг Хаан охин тэнгэр дөрвөн догшин судар”, “Утайн таван уулын оршил сүсэгтэний чихний чимэг оршив”, “Сундуй”, зэрэг 200 шахам судар ном, “Тангуд Монгол толь бичиг”, “Нарны гэрэл”, “Исүс Христосын загалмайлжийн утга”, “Манж монгол хятад үсгээр хавсран бичсэн бүгд хэлхээ” зэрэг 50 гаруй гар бичмэл хадгалагдаж байна. Энэ номын дунд хаа ч олдохгүй ховор ном бүтээл олон байхаас гадна дэлхий дээр зөвхөн гагц хувь байж болох гар бичмэл олон байна.

Эдгээр номуудыг судалж үзвэл ихэнхи нь XY-XYI зууны үеийн буддийн шашин, эмнэлэг, зурхайн ухаан, түүх, хэл шинжлэл, газарзүй, шашины тухай монгол ном байх бөгөөд тухайн үед Монгол оронд очиж байсан жуулчин, аялагч, худалдаачин, шашны номлогч, монгол судлаач, дипломатч нарын гараар дамжиж орж ирсэн болох нь тэнд бичиж үлдээсэн зурвас, тайлбар, түүх сэлтээс ил байна.

Одоо Кембрижийн Их Сургуулийн Нийгмийн Хүн судлалын тэнхимээс хэрэгжүүлж байгаа “Монгол, Төвд ховор номын судалгаа” төслийн хүрээнд дээрх номуудыг бүрэн судлаж, дижитал болоод дэлгэрэнгүй каталоги хийж хэвлүүлэхээр бэлтгэж байгаа билээ.

Монгол ном судар хадгалж байгаа өөр нэг томоохон газар бол Английн Лондоны Их Сургуулийн Дорно дахин, Африкийн судлалын сургууль (SOAS) -ийн номын сан юм. Энэ сургуульд 20 дугаар зууны дундуур Монгол судлал нэлээд хүчтэй хөгжиж байсан юм. Одоо дахин сэргэх хандлагатай байгааг дурдалтай. “The Modern History of Mongolia”, London 1968, “Mongolian English Dictionary”, Kegan Paul International , 1997, “The Mongol Chronical Altan tobči” Harrassowitz, 1955 зэрэг олон судалгааны ном бичсэн нэрт Монголч эрдэмтэн, академич Чарльз Бауден, (тэрбээр энэ сургуулийн дэд захирал байсан) “The People’s Republic of Mongola: A General Reference Guide” Oxford University Press, 1968, “Mongolian Phrasebook” Lonely planet, 1995, “Colloquial Mongolian” Routledge, 1999, “Historical Dictionary of Mongolia” The Scarecrow Press Inc, 2003 зэрэг ном бичсэн нэрт монгол судлаач Алан Сандерс, “The Мongols” Oxford, 1987 зэрэг ном бичсэн түүхч Дэвид Моргaн зэрэг дэлхийд алдартай монгол судлаачид, эрдэмтэд ажиллаж байсан юм. Одоо түүхч, доктор Шири Анкинар, хэлшинжлэлч доктор Моник Шагайт нарын залуу үе тэднийг залгамжилж байна.

Энэ номын санд “Цагаан дарь эхийн судар“, “Гэтэлгэгч Миланасбагийн тууж“, “Банзрагч хэмээх таван сахьяа тууж”, “Хутагт цаглашгүй насун хийгээд бэлгэ билигт нэрт их хөлгөн судар”, “Үлгэрийн далайн судар” зэрэг 50 шахам судар, гар бичмэл хадгалагдаж байна.

Мөн цөөн хэдэн судар, гар бичмэл Кембрижийн Их Сургууль болон Лийдсийн Их Сургуулийн номын сангуудад хадгалагдан буйг товч дурдая.

Ийнхүү дэлхийн улс орнуудын өв соёлын нарийн нандин, үнэтэй цэнэтэй бүхнээс цуглуулсан арлын энэ орны ном соёлын ариун дагшин ордонд хадгалагдан, хэрэглэгдэж байгаа монгол ном судраа үзэж харах, сурах судлахыг хүссэн хэнд ч болов номын сангийн хаалга үүд нээлттэй байгаа тул та бүхнийг таалсан цагтаа саатан морилохыг хүсье.

Намо буддаяа, намо дармаяа, намо санггаяа. Бурханд мөргөе, Багшид мөргөе, Номд мөргөе.

Британий номын сангийн зөвлөх Проф. Ж.Бат-Ирээдүй

Mongol medee sonind o'gson yariltslaga, 2005

Жанцангийн Бат-Ирээдүй, хулгана жилтэй, загасны орд, хэлшинжлэлийн ухааны доктор, МУИС-ийн дэд профессор, Британий Номын Сангийн зөвлөх, АНУ-ын Хэлний Технологийн Институтийн зөвлөх.

Сур: Та Англид хийж байгаа судалгааны ажлынхаа тухай уншигчдад танилцуулахгүй юу?

Ж.Бат-Ирээдүй: Кембрижийн Их Сургуулийн Нийгмийн Антропологийн тэнхимийн “Төвд Монгол ховор ном, гар бичмэл, судар” хэмээх төслийн хүрээнд болох Их Британий номын санд хадгалагдаж байгаа монгол номын дижитал каталоги хийх ажлаар энд сууж байна. Энэ бол нэлээд томоохон эрдэм шинжилгээний ажлын дайтай юм даа. Энэ ажил олон жил яригдсаан. Англид томоохон хэмжээний албан айлчлал болоход англичууд тухайн орны ном, судар, номын соёлыг үзүүлдэг юм. Британий номын сангийнхан томоохон дарга, сайд ирэх бүрийд л танай номууд энд байгаа шүү, мөнгө олдвол каталогийг нь хиймээр байна гэдэг байлаа. Харин завшаанаар Кембрижийн их сургуулийн төсөл батлагдаж үүнд хамрагдлаа.

Хүн төрөлхтөн оюун ухаанаараа бүтээсэн бүхнээрээ ном судар бүтээж, номын сандаа хадгалж, түүнийг үе үеэрээ дамжуулан уншиж, сурч боловсордог жамтай.

Монголчууд хэдийгээр нүүдэлчин улс боловч дэлхийд гайхагдсан ном судар олныг бүтээж, түүнийгээ хэнээс ч дутахгүй хадгалж, уншиж ирсэн сайхан уламжлалтай, номын эрхэм соёлтой ард түмэн. Гэхдээ гээж осолдсон нь их л байх л даа.

Би өмнө нь ямар номын санд ийм лав орж нарийн ширийн зүйлтэй нь танилцаж байсан биш. Энд ажиллах завшаанаар харин нэлээд сонирхож үзэж байна. Номын санг үйлчилгээний хүрээ, зориулалтаар нь үндэсний, нийтийн, академик буюу их сургуулийн гэж гурав ангилдаг аж.

Орчин үеийн номын сангууд сая сая ном, уншигчын тоо, тоног төхөөрөмж, электрон цахим сүлжээний боломж, хэдэн сая мигабаттын дүрс, дууны бичлэгээрээ, хадгалж байгаа сая сая шуудангийн маркаараа, уран зургийн цуглуулга, фото зураг, гар бичмэл, газрын зураг, патентийн тоогоороо уралддаг юм байна.

АНУ-ын Конгрессийн, Английн Британий, Греекийн Үндэсний, Оросын улсын болон үндэсний, Хятадын үндэсний, Австралийн үндэсний, Канадын Үндэсний, Денмаркийн үндэсний номын сан зэрэг хүн төрөлхтөний оюун ухааны ховор нандин бүхнийг хуваагаад хураачихсан хэдхэн гол газар байдаг юм байнаа.

Сур: Британы номын сангийн тухай яриач?

Ж.Бат-Ирээдүй: Британы номын сан бол Европын төдийгүй дэлхийн томоохон номын сан. Сонин байж магадгүй хэдэн тоо баримт сонирхуулья. Энэ номын сан 1753 онд Британы Музейн нэг салбар болон байгуулагдсан бөгөөд дэлхийн 10 аас дээш сая номтой 8 номын сангийн аман хүзүүнд бичигддэг аж. Дэлхий дээр 30 саяас дээш номтой номын сан одоохондоо байхгүй байгаа юм байна. Энд дэлхийн гол гол хэлээрх 18 сая ном, 8 сая шуудангийн марк, дугтуй, манай эриний өмнөх 300 жилээс өнөөдрийг хүртэлх бүх сонин, эдгээр бүх сонины микрофиш (фотозураг), 310 мянган боть гар бичмэл, 59 сая патент, 4 сая газрын зураг, 260 мянган төрлийн сэтгүүл хадгалагдаж, ашиглагдаж байна. Шинэ ном материал авахад жилд 10 сая фунт стерлинг зарж 3 сая ном авч байгаагаас Азийн номд 130 мянган фунт стерлинг төсөвлөдөг ажээ.

Номын тавиарыг уртааш нь авч үзвэл 625 км хүрсэн бөгөөд өдөрт 44 метрээр, жил тутам 12 км-ээр уртасдаг гэнээ. 2004 онд 2 сая 500 мянган хүн веб сайтад нь хандсан нь урд жилийнхээс 36 хувиар ахисан аж. Цахим каталоги 30 сая болж, ажлын өдөр бүр 10 мянган шинэ эрдэм шинжилгээний үгүүлэл шинээр цахим аргаар (онлайн) хэрэглэх бололцоотой болдог аж. Британы номын сангийн номоос өдөрт 5 ном үзэхэд 80 мянган жил хэрэгтэй болох гэнэ.

Мэдээж ховор нандин зүйл зөндөө бий, тухайлбал дэлхийн анхны газрын зураг Магна карта, Леонардо да Винчийн тэмдэглэлийн дэвтэр, Таймс сонины 1788 оны 3 сарын 18 нд гарсан анхны дугаар, Бийтлзийн гар бичмэлүүд, Нелсон Манделагийн дуу хоолойн бичлэг зэрэг эхээрээ хадгалагдаж олон материал байна.

Дэлхийн бусад улсын номын сантай харьцуулбал 200 жилийн түүхтэй, 25 сая номтой АНУ-ын Вашингтон дахь Конгрессын номын сангийн дараа, 140 жилийн түүхтэй, 17 сая номтой Оросын Улсын номын сангийн өмнө орж , 13 сая номтой Францын Үндэсний номын сан, 11.8 сая номтой Оросны Үндэсний номын сан, Германы үндэсний номын сан, Канадын үндэсний номын сан удаалдаг ажээ. Азиас Японы Үндэсний номын сан 9.2 сая, Хятадын Үндэсний номын сан 9 сая номоороо дэлхийд эхний 10-д ордог аж. Эдгээр номын сангууд нь 800-4600 хүртэл ажилтантай бөгөөд жилийн төсөв нь 12-400 сая хүртэл ам. доллар байдаг аж.

Сур.: Манай үндэсний номын сан хэр номтой юм бэ ингэхэд?

Ж.Бат-Ирээдүй: Манай үндэсний номын сан 3 сая номтой гэдэг юм билээ. Үүний тал хувь нь монгол ном бөгөөд хамгийн их нь төвд ном 1 сая байдаг гэсэн. Бас ч муугүй тоо, учир нь дэлхийн ихэнхи үндэсний хэмжээний номын сангууд 2-4 сая номтой байх юм. Харин манай төсөв мэдээж бага байгаа.

Өнгөрсөн хавар манай ерөнхийлөгч бөлгөө Н.Багабанди “эрдэм ухаан, авьяас, хөдөлмөрөө шингээж туурвисан оюуны үнэт өв болох ном” –оосоо сайн санаагаараа үндэснийхээ номын санд хандивлаж байхыг уриалсан зарлиг гаргасан нь оройтсон болохоос үндэснийхээ номын санг номтой болгох гэсэн хүний бас нэг арга юм даа.

Үндэсний оюун ухааны сангаа цэнэглэж, номтой болгох нь нэг хэрэг боловч нөгөө талаас дэлхийн соёл, иргэншлийн томоохон төвүүд болох Лондон, Вашингтон, Египит, Москва, Чех, Токио, Вена, Парис, Бээжингийн номын санд монгол хүний хийж бүтээсэн бүхнээс илгээж тэнд хадгалагдаж байх ёстойг бас мартаж болохгүй юм. Мэдээж дэлхийн бүх номын санд хүргэж чаддаггүй юмаа гэхэд гол хэдэн газарт нь номоо хүргэж байгууштай юм хэмээн мунхаг би бодож байна.

Сур: Монгол ном хэр их тарсан юм бэ?

Ж.Бат-Ирээдүй: Дэлхийд алдартай эдгээр номын сангуудад дэлхийн 460-аад хэлээрх бүтээл хадгалагддаг бөгөөд монголчуудын хийж бүтээсэн ном судар энэ дунд бий. Ер нь Монголоос дэлхий даяар хамгийн их тарсан зүйлийн нэг бол монгол ном юм гэж хэлж болно. Учир нь дэлхийн томоохон номын сангуудын монгол номын каталогийг тухайн орных нь болон бусад орны эрдэмтэд аль хэдийн хийж гаргасан байдлаас ийн хэлэх бүрэн үндэстэй юм. Тухайлбал Германы Дрезден, Лайпциг, Тюбэнгэн, Марбург, Берлин, Штуттгартын номын сан, Токио, Сийтлийн номын сан, Шведийн Угсаатны музей, Вашингтоны монгол номын каталоги, Калифорны Беркелэгийн Их Сургуулийн Монгол номын каталоги, Чикагогийн каталоги, Ослогийн Их Сургуулийн Номын сангийн монгол номын каталоги, Бельгийн монгол номын каталоги, Денмаркийн Копенгагны Хааны номын сангийн монгол номын каталоги, Унгарын ШУА-ийн номын сангийн монгол номын бүртгэл, Ирландын Честер Бийтийн номын сангийн монгол номын каталоги, Праг, Орос дахь монгол номын каталоги аль хэдийн хэвлэгдэж монголч эрдэмтдийн хүртээл болжээ.

Эдгээр номын каталогоос үзвэл монголчуудын бүтээсэн ном таван тив дөрвөн далайг гатлан тарсан бөгөөд, монголчууд оюун ухааны ямар арвин бүтээлтэй, ном бүтээх нандин уламжлал, туршлагатай болохыг харж болно. Нөгөө талаас ойрын жилүүдэд интернетээр монголын хэдэн номыг гадныханд зараад дуусч байгаа юм байна. Саяхан би Английн нэг ховор ном цуглуулдаг хүнтэй уулзлаа. Интернетээр авсан гээд баахан монгол ном барьчихсан энэ юуны тухай ном байна гээд явж байхын. Монголын соёлын нандин өв монгол ном хамгаалах цаг болсон байна.

Сур.: Британы номын сан дахь монгол номын каталогийг өмнө хийгээгүй байсан юм уу?

Ж.Бат-Ирээдүй: Харин яагаад ч юм Британы номын сангийн монгол номын каталогийг өдий хүртэл хэн ч хийгээгүй нь сонин юм. 1954 онд Германы монголч эрдэмтэн В.Хайссиг (сая 9 дүгээр сарын 5 нд таалал боллоо) нэг удаа сууж ажиллаж байгаад цөөхөн сударын товч каталоги гар бичмэлийн эрхтэй хийгээд буцсан байна. Харин дэлхийн монголч эрдэмтэд ирж номуудыг нь үзэж, судалж байсан нь тэдний үлдээсэн зарим гар ноорог, зурвасаас ил байна. Японы монголч эрдэмтэн Шири Хаттори нар ирж сууж, үзэж судалж зарим гар бичмэлийн дунд нь дутуу хөтүү хуудас байгааг тэмдэглэж байжээ. Бусад монгол ном хадгалагдаж байдаг бүх л номын сангийн каталогийг нээрээ хийсэн шүү.

Сур.: Ер нь ямархуу номууд байна? Голдуу ямар чиглэлийн ном байх юм? Яаж энд ирдэг байна?

Ж.Бат-Ирээдүй: Энд монгол хэлээрх нэлээд гар бичмэл, ном судар хадгалагдаж байгаагаас “Арван түмэн шүлэгт ном”, “Бодь мөрийн зэрэг”, “Ламрин ченбо”, “Сонсоод ихэд тонилгогч нэрт хөлгөн судар”, “Чухал хэрэглэгч төгс утгын шастир оршивой”, “Хутагт ихэд тонилгогч зүгүүдээр дэлгэрсэн гашуудан гэмшихээр хилэнцийг арилгаад, бурхан болгон бүтээх тийн бөгөөд зохиосон нэрт их хөлгөн судар” зэрэг буддийн шашны ном, “Авах гээхийг ялгасан судар”, “Арван зүгийн эзэн Гэсэр хааны тууж”, “Бигармижид хааны тууж“, “Цагаан өвгөн нэрт судар” “Гал тахих судар”, “Дууны аймаг”, “Хааны бичсэн таван зүйлийн үсгээр хавсарсан манж үгний толь” зэрэг хэл, утга зохиол, соёл, түүх, шашин, эмнэлгийн сонин содон ном олон байгааг орчин үеийн ном хадгалах стандартын дагуу дээд зэргээр нандигнан хадгалж уншигч мэргэн түмэнд толилуулж байнаа. Маний хувьд өнөөдрийг хүртэл үзсэн нь ийм боловч цаашид ямар ховор нандин ном бүтээл гарахыг хэлж үл мэднэ.

Эдгээр ном судар ихэнх нь англиас монголд очиж байсан жуулчин, аялагч, шашны номлогч нарын гараар дамжиж орж ирсэн нь тэдний бичиж үлдээсэн тайлбар сэлтээс тодорхой байх бөгөөд хэзээ, хаанаас, хэнээс авсан, хэдэн он хүртэл хаана хадгалж байсан зэргээ тов тодорхой бичээд номын хамт номын санд өгсөн нь тодорхой байна.

Сур.: Монгол бичгээс гадна кирил үсэг, англи хэлээрх монгол ном хэр байдаг юм бэ дээ?

Ж.Бат-Ирээдүй: Зуу зуун жилийн өмнөх хуучины ном судар нэлээд байхын зэрэгцээ социализмын үед манай улсын номын сантай сайн харилцаа холбоотой байж тухайн үед хэвлэгдсэн номын ихэнхийг авдаг байсан нь эндэхийн каталогоос ил байна. Харин 1990 ээд оноос хойш тус номын сантай харилцаа холбоо үгүй болж тогтмол хэвлэл болон ном, судрын солилцоо байхгүй болж, тасарсан байна. Энэ нь нэг талаас мөнгө зоостой холбоотой байж болох ч ерөөсөө номын сангийн бодлого алдарсантай холбоотой гэж үзэх нь үнэнд илүү нийцнэ. Хувь хүмүүсийн өгсөн болон барууны орнуудад хэвлэгдсэн гагц нэг номыг эс тооцвол сүүлийн 15 жилд энд монгол номын сураг тасарсан байна гэж үзэж болохоор байна. Эдний албаны хүмүүсийн ярих нь бид ядаж англи хэлээр гардаг өдөр тутмын сонин авах гэж үзсэн гэвч холбоо харилцаа тогтоох боломж гараагүй гэж ярьж байна. Нээрээ ядаж англи хэлээр гардаг цөөхөн сонины бүтэн дугаар ч энд алга. Энэ харамсалтай байдал бусад томоохон номын санд ч адилхан байгаа нь ойлгомжтой.

Сур.: Таны бодлоор бол үүнийг яаж зохион байгуулах нь ашигтай вэ?

Ж.Бат-Ирээдүй: Бүхэл бүтэн 15 жил гэдэг хэдий ядуу буурай боловч оюуны ухааны ертөнцөд чамлахааргүй юм хийж бүтээсэн он жилүүд байсан, гагцхүү тэр ном бүтээл энд ирээгүй л байна.

Нэгэнт номын сангуудын хооронд болон бусад байгууллага, компаний хооронд харилцан мэдээлэл, албан ёсны солилцоо ч юм уу, худалдааны шугам байхгүй тул эднийх төсөвт мөнгө тусгадаггүй юм байна. Монголоос найдвартай холбоо тогтоох байгууллага байвал Монголд гарч байгаа ном хэвлэлийг, шууд худалдан авах хамгийн зөв зам гэж эд үзэж байна. Өөрөөр хэлбэл номын солилцооноос илүү зах зээлийн жам ёсны дагуу худалдааны аргаар харилцаа хөгжүүлэхэд бэлэн байгаа юм байна. Тэр нь мануусд ашигтай биз дээ.

Монгол хэлээр уншдаг хүн байх биш энүүгээр яахав гэж соёлтой хүмүүс хэзээ ч үзэхгүй, хүн төрөлхтөний соёлыг хүндэтгэж сурсан ард түмэн гэдэг агуу байдаг. Англичууд гадаад улс үндэстний түүх, соёл, иргэншлийг дээдлэн бишрэн хүндэлж, хадгалан хамгаалж ирсэн сайхан уламжлалтай улсаа. Ном ямар хэлээр байхдаа сонин биш дотор нь юу байгаадаа хамгийн сонин байдгийн утга учир энд оршино. Монголыг судалдаг, сурдаг хэсэг хүн байгааг бас мартаж болохгүй ээ.

Сур.: Бид чинь нээрээ дотроо эргэлдээд байхаас өөр зам хайдаггүй улс шүү?

Ж.Бат-Ирээдүй: Чи бид хоёр мэднэ шүү дээ, бид чинь ганц хоёр номоо хэдхэн хувь хэвлүүлчихээд борлуулах гэж яаж үйлээ үздэг билээ. Гэхдээ Монголд нэг үеэ бодвол ном хэвлэл, худалдааны зах зээл харьцангуй сайн хөгжиж эхлэж байгаа гэж хэлж болно. Дан номын бизнесээр хөл дээрээ босож, зах зээлд замаа олсон компани, хувь хүн би олныг мэднэ. Гагцхүү жижигхэн зах зээлтэй манайх шиг оронд 500-1000 ном арайхийж зарагдана. Энд тэндэхийн номын санд тав арваар нь шахах гэж үйлээ үздэг. Монголын зах зээл угаасаа жижиг зах зээл, дээр нь ном авдаг нь хэд билээл? Ингэж жижиг зах зээлээ мэрж байхын оронд гадагшаа харж, гадаад талруугаа борлуулах аргаа хайвал бидэнд их боломж байгааг ашиглах цаг болсон байна. Хамгийн их тоогоор хэвлэдэг гэх сурагчийн сурах бичгээ хэвлэх гэж алаан болдог улс тэрнээс хэдэн хувь илүү хийж болох дэлхийн зах зээл рүү хандах үе аль хэдийн өнгөрсөн байна. Манай зохиогч, бичигч, уран бүтээлч нар ч энэ талаар санаачлага гаргах цаг нь болжээ.

Монгол хүний гараар бүтсэн өмд цамц, хувцас хунар баруунд гаргаж зарах борлуулах тухай ярих, сэтгэхийн хажуугаар монгол хүний оюун ухаанаар бүтсэн бүтээл, ном судрыг дэлхийн болон барууны зах зээлд гаргах борлуулах тухай анхаарах нь зүйтэй болов уу? Ухаантай улс гэхдээ мэдэж байгаа биз дээ.

Сур.: Монголын судлал гэснээс Английн монгол судлалын тухай яриач?

Ж.Бат-Ирээдүй: Английн Монгол судлал бол Европдоо хуучныхад орно. Орчин цагийн судалгаа, шинжилгээ, сургалтын гол төв бол Кембриж, Лийдс, Лондон гэсэн гурван газар төвлөрч байна. Судлаачид голдуу Монголын нийгэм, улс төрийн талаар судалгаа хийж байна. Их сургуулийн анхан шатны судлал буюу баклавар бол Лийдсийн Их Сургуульд байна. Лондонд бол орчин улс төр, нийгмийн чиглэлийн судалгаа хүчтэй, үүнээгээ ч засгийн газар, бусад төрийн байгууллагууд сайн ашигладаг юм шиг байна. Кембрижид бол ахисан төвшиний сургалт буюу postgraduate чиглэл илүү байна гэж хэлж болно. Кембрижийн их сургуулийн дэргэд Төв ази, монгол судлалын төв ажиллаж байгаа. Үүнийг жинхэнэ английн эрдэмтэд удирдаж байна., энэ хүмүүсийг ойлгож, дэмжиж ажиллах л хамгийн чухал юм. Ардчилсан Монголын улс төрийн үг хэллэг, Өвөр Монголын түүхэн дурсгалт газрууд, Төвд Монгол ховор ном, Төвд, Химилайн уламжлал ба орчин үе, Данзан Равжаагийн судалгаа зэрэг эрдэм шинжилгээний нэлээд хэдэн томоохон төслүүд хэрэгжиж байна Үүнд хэд хэдэн Монголын эрдэмтэд оролцож байгаа.

Ер нь улс төр, эдийн засгийн сонирхол бий болоогүй байхад бусад нь олигтой бий болдоггүй юм байна гэдгийг судлаачид хэлдэг л дээ. Английн хувьд Монгол яг л тийм юм. Ийм нөхцөлд гал алдчихгүйгээр хамгаалж, залгуулж байгаа эрдэмтдийг ойлгож дэмжиж ажиллах ёстой юм. 90 ээд оноос өмнө бол өөр утга зорилготой байсан байна, гол учир нь социалист хаалттай орон байсанд оршино. Гадаад хэргийн сайд Мөнх-Оргил сайд болсоныхоо дараа гадаад дахь Монгол судлалаа анхаарна гэсэн сайхан санаа хэлж байсан энэ чиглэлээр ажил хийвэл их үр дүнтэй, Монголд хэрэгтэй гэж би боддог. Одоо дэлхий дээр төвд судлал шиг хүчээ авч байгаа юм алга, Далай ламын нэрээр дэлхийн бараг бүх гайгүй гэсэн их сургууль, эрдэм шинжилгээний төвүүдэд төвд судлалын төв байгуулагдчихлаа. Монголын судлалын хөгжүүлэхийн төлөө ярьдаг хүн маш цөөн байна.

Сур.: Англичууд Монголын талаар ямар бодолтой байна вэ?

Ж.Бат-Ирээдүй: Мэдээлэл тун бага, тул мэдлэг маш хомс байгаа юм. Монголын тухай бага мэддэг энэ хүмүүсийн буруу биш юм. Харин сүүлийн жилүүдэд Английн томоохон телевизийн компани, нөлөө бүхий сонинууд монголын тухай мэдээлэл их цацсанаар Монголыг сонирхох хүмүүс, жуулчидын тоо хэд дахин ихэссэн. Цаашидаа энэ сайн үр дүн өгөх байх, энэ жил гэхэд Монгол руу жуулчлалаар аяласан хүмүүсийн тоо хэдэн арав дахин нэмэгдсэн гэж монголын консул ярьж байсан. Орчин үед мэдээллийн хэрэгслийн давуу талыг ашиглаж, богино хугацаанд нэг зэрэг маш олон хүнд сайн мэдээ тараах боломжийг ашиглмаар санагддаг юм. Тухайлбал, дэдхийн томоохон телевизийн сувгаар Монголын тухай реклам цацахад л дороо л ойлгоно шүү дээ. Одоо тусгаар тогтносон Монгол улс гэдгийг сайн сурталчламаар байна. Хятадын юм уу, Оросын хэсэг гэж боддог хүн маш их байна. Энэ ойлголт маш муу үр дагавартай юм шиг санагддаг юм надад.

Сур: Өөрөө АНУ-ын Хэлний технологийн Институтийн зөвлөхөөр ажилдаг юм байна, энэ талаараа?

Ж.Бат-Ирээдүй: Макнайл техноложи гэж Америкийн нэлээд том компани бий. Эднийхэлний шинжлэлийн чиглэлээр ажилладаг томоохон институттэй юм. Өөрөөр хэлбэл төрийн байгууллагад үйлчлэдэг судалгааны төв гэсэн үг л дээ. 150 хэлний бичгийн болон ярианы орчуулга, дадлага, судалгаа, хэвлэл, дотоод гадаад хэргийн үйл ажиллагаанд үйлчилдэг юм. Дэлхийн хамгийн цөөн хүн ярьдаг Дари, Пашто, Урду, Сомали зэрэг хэл багтдаг. Монгол хэлний хувьд дөнгөж эхний судалгаа хийж байгаа, америк хүмүүсийн монгол хэлний мэдлэг шалгах тест боловсруулах, гадаад хүний монгол хэлний шалгалтын тест боловсруулах чиглэлээр ажиллаж байгаа юм. Үүнд би зөвлөгөө өгдөг юм. Манайх шиг өөрийнхөө заасныг өөрөө шалгадаггүй шүү дээ, тийм учраас хөндлөнгийн байгууллага тестээ боловсруулж шалгалтаа авдаг журмаар явдаг.

Сур.: Таны судалгааны ажил юу байна? Ямар бүтээл туурвиж байна?

Ж.Бат-Ирээдүй: За одоогоор айхтар хийж гийгүүлсэн юм алга, гэхдээ зүгээр суухгүй байна. “Монгол хэлний ойролцоо, эсрэг утгат үг хэллэгийн толь бичиг” хийж саяхан дууслаа. Олон жил хийсэн юмаа, анх 1991 онд Лондонд эхлэж байсан 14 жилийн дараа энэ газраа дуусах учиртай байсан юм байлгүй дээ. Олон жил олон тийш нь карт зөөсөн, ёстой холын хүнд хоёр чих ч хүнд гэдэг шиг ачаа бараа дандаа л ном сонин, цаас явдаг байлаа. Алс нь нэг эх хэлний тайлбар толь гаргах санаатай нухаж байна. Харин сая манай шинэ ерөнхийлөгч “эх хэлний тайлбар толь” гаргах зарлиг буулгасаныг би олж үзээд маш их баярласан. Ухаантай байна гэж урам хайрламаар санагдсан. Уг нь энэ зарлиг морин хуур, монголын нууц товчоог залах зарлигаас өмнө гарах ёстой байсан юм даа. Монголд хэрэгтэй юмаа эхлэж хийдэггүй хэн илүү лоббидсон нь түрүүлдэг нэг муухай юм байна. Энэ муухай юм төрийн бодлогод нөлөөлөхөөрөө л “толгойгүй монгол” болж байна гэж би боддог. Монгол хэл бол тусгаар тогтнолын нэг баталгаа яах аргагүй мөн биз дээ. Аль эсвэл морин хуур, нууц товчоо юм уу?

Сур.: Хамгийн сүүлд уншигч түмэнд юу хэлэхсэн бол?

Ж.Бат-Ирээдүй: Уншигч нийт олон гэхээсээ өмнө бүх төрлийн ном зохиогч, бичигч, номын мэргэн нөхдөд сануулахад таны ном зөвхөн Монголдоо биш хүн төрөлхтөний оюун ухааны өв соёлыг хадгалдаг газар хүрч, уншигч түмний хүртээл болж, цаашлаад үеийн үед хадгалагдаж байх ёстой шүү гэдгийн хэлмээр байнаа. Энэ бол гагц энэ Их Британы номын санд биш дэлхийн томоохон номын сангуудад номоо илгээх арга зам хайх тухай санаа юм шүү. Ном бол үеийн үед мөнхрөх, хүнийг гэгээрүүлэх ариун утга чанартай, хүний оюун ухааны бүтээл билээ. Таны ном энд байвал найдвартай хамгаалагдаж, үеийн үед уншигдах болно. Дэлхийн томоохон номын сангууд бол номыг хэлээр нь ялгадаггүй юм.

Ярилцсан З.Ганболд, Лондон хот, Кензинтон Роуд

“МУИС-ийн Мэдээ” сонинд өгсөн ярилцлага, 2008

Шилдэг судлаачаар шалгарсанд баяр хүргэе. Сэтгэгдлээ хуваалцана уу?

Нийгмийн ухаан, хүмүүнлигийн салбарт шилдэг судлаач гэдэг номинацид шалгарсандаа баяртай. Дашрамд хэлэхэд энэ шагнал тун бодитой бөгөөд нэр төртэй шагнал шиг санагддаг шүү. Хүний тодорхой хугацаанд хийсэн бүтээснийг ил тод шүүж шалгаруулах шударга шагнал гэж ойлгодог.

Миний бие 2006-2007 онд нийт 11 ном хэвлүүлсэн. Ер нь хүч хөдөлмөр их гаргасан, үүнийхээ үр дүнг үзэж байгаа даа ч сэтгэл таатай байна. Үүнд сурах бичиг 2, толь бичиг 4, бусад гарын авлага, хичээлийн хэрэглэгдэхүүн 5-ыг бичиж хэвлүүллээ. Нийт хэвлүүлсэн номын хэвлэлийн хуудас 115 болсон гэхээр манай багш нар ойлгох байхаа. Эдгээрээс “Монгол хэлний үг, утгын сан”, “Монгол хэлний хэлц үг, хэллэгийн утга хэрэглээ” хэмээх хоёр сурах бичиг Японы Токио, Германы Мюнхэн, Австрийн Берн, Английн Лийдс, Кембриж, АНУ-ын Индианы Их Сургуулиудын оюутан нарын гарын болон хэрэглэгдэж байгаад мөн бахархаж л сууна.

Ямар ямар толь бичиг хэвлүүлэв?

Монгол хэлний утгын судалгаанд түшиглэсэн “Монгол хэлний ойролцоо, эсрэг утгат үг, хэллэгийн толь бичиг”, “Монгол-Англи, Англи-Монгол товчилсон үгийн толь бичиг”, “Монгол-Англи хэлц үг, хэвшмэл хэллэгийн дүймэн”, “Монгол хэлний ойролцоо, эсрэг утга хэлц үгийн сан”, “Монгол хэлний хоршоо үгийг толь бичиг” зэрэг таван толь бичиг гарсан.

Гадаад хүнд монгол хэл заах аргын судалгаа нэлээд хийсэн юм уу?

Энэ чиглэл бол их сургуулийн бас нэг чухал судалгааны чиглэл байх ёстой. Энэ чиглэлээр нэг төсөл хэрэгжүүлж эрдэм шинжилгээний хэд хэдэн үгүүлэл бичсэн, гол ажлууд ийшээ чиглэсэн мөн “Таны CV англи хэлээр” 2006, “CV хэрхэн бичих вэ” 2007, “Монгол хэвшмэл хэллэг дэх хэлц үгийн утга” 2007, “Traveller’s language guide Mongolian” 2007 зэрэг оюутнууд болоод бусад хүмүүст зориулсан гарын авлага, номууд гарсан.

Эрдэм шинжилгээний ямар төсөл дээр ажиллаж байна?

Сүүлийн хоёр жилд Кембрижийн Их Сургуулиас хэрэгжүүлж байгаа “Кембриж, Оксфорд, Британий номын сангийн монгол номын каталоги хийх” эрдэм шинжилгээний төсөл дээр 2005-2006 онд Британы номын санд ажиллалаа.

Мөн Оксфордын Их Сургуулийн хэвлэлийн газар, Мон Судар хэвлэлийн газрын хамтран хэрэгжүүлж байгаа “Англи-Монгол толь бичиг”-ийн 2 дахь удаагийн хэвлэлийн ерөнхий редактороор ажиллаж хэвлэлд бэлэн болголоо. Одоо “Монгол хэлний дэлгэрэнгүй тайлбар толь”, “Монгол хэл ба нийгэм хэл шинжлэл судалгаа” төслийн удирдагчаар ажиллаж байгаа.

Таныг томилолтоор явах гэж байгаа гэж сонссон?

Манай монгол судлалын багш нарт гадаадын нэр хүндтэй их, дээд сургуулиудад уригдан ажиллах нэг завшаантай хэрэг байдаг юм аа. 2008 оны 3 сараас Токиогийн Гадаад Судлалын Их Сургуульд урилгын профессороор тодорхой хугацаагаар ажиллах урилга ирснийг баяртай хүлээн авсан. Судлаач хүний хувьд эрдэм шинжилгээ, судалгааний ажил хийх сайхан боломж гарлаа гэж дотроо их баяртай байна.